با عرض سلام و تشکر بابت پرسش سوالتان در این سایت
شریح در روزگار امیرالمومنین، علی (علیه السلام) - بخش اول
دیدگاه علی (ع) و چگونگی برخورد ایشان با شریح نسبت به منصب قضای او
پس از قتل عثمان و در زمان تصدی خلافت توسط علی (ع) در سال 35 هـ، شریح هنوز در منصب قضای کوفه باقی بود.(1) در این هنگام قاضیانی که در زمان عثمان قاضی شهرها بودند، به مدینه آمدند تا با علی (ع) بیعت کنند. شریح نیز در همین سال به خلافت علی (ع) گردن نهاد.(2) آن طور که ابن عساکر نوشته است، هنگامی که امام در صدد بر کناری کارگزاران و مأموران عثمان در زمان خلافت خود برآمد، سه تن از این افراد در نزد علی (ع) مورد اتهام واقع نشده بودند. این سه نفر عبارت بودند از مرّه، میسره و شریح قاضی.(3) بنابراین شریح در ابتدای خلافت علی (ع) عزل و برکنار نشد و علی (ع) وی را به همراه قاضیان دیگری که گماشته عثمان بوده، ولی مغضوب علی (ع) واقع نشده بودند، به شهرهای دور و نزدیک فرستاد و به آنها تأکید کرد که شما در میان مردم همان گونه که درست و شایسته است و تاکنون قضاوت می کردید، قضاوت نمایید تا به وسیله قضاوت درست، اتحاد و وحدت را در میان مردم به وجود آورده باشید.(4)
بنا به نوشته مورخان، شریح در دوره خلافت علی (ع) با عزل و نصب روبرو شده است. ابن عساکر در این مورد نوشته است که علی (ع) پس از اینکه در ابتدای خلافت خود، مقام شریح را به عنوان قاضی کوفه تثبیت نمود، بعد از مدتی او را عزل کرد. آن نویسنده در مورد علت عزل شریح از منصب خود توسط امام، سکوت اختیار کرده است و در ادامه نوشته است که علی (ع) به جای شریح، محمدبن زید بن خلید شیبانی را مأمور قضاوت در کوفه نمود و پس از مدت یک ماه نیز او را بر کنار کرده و مجدداً شریح قاضی را به منصب قضا برگرداند و دیگر تغییر و تحولی در این منصب ایجاد نگردید تا اینکه علی(ع) کشته شد. (5) ابن وکیع با عزل و نصب های شریح توسط علی(ع) موافق است، ولی در اسامی قاضیان جانشین شریح، با ابن عساکر اختلاف نظر دارد. وی گرچه زمان عزل شریح را در بدو ورود علی(ع) به کوفه و قرار دادن مرکز حکومتی خود در آنجا دانسته است، ولی از بیان علت عزل شریح خودداری کرده است. (6) درباره اینکه تا چه حد منصب قضای شریح و عملکرد وی مورد تایید امام بوده و دیدگاه علی(ع) نسبت به او چگونه بوده است، منابع نظرات مختلفی ابراز داشته اند. در تحلیل عقاید و نظریات این منابع و دیدگاه امام نسبت به منصب شریح، سه نوع برداشت صورت می گیرد که عبارتند از:
الف) نویسندگانی که خودآگاه یا ناخودآگاه در نوشته های خودشان نشان داده اند که عملکرد و تا حدی قضاوت شریح، از دیدگاه علی(ع) زیر سوال بوده است و امام به بعضی از قضاوتهای او انتقاد داشته و وی را مواخذه و حتی عزل کرده است. در این زمینه اکثر دانشمندان، عالمان شیعی و چندتن از نویسندگان سنی، متفق القول اند.
ب) آن دسته از نویسندگانی که دیدگاه امام نسبت به نحوه قضاوت شریح را مثبت ارزیابی کرده و شخصیت و عملکرد شریح را مورد تأیید امام دانسته و حتی از معزول ساختن وی نیز حرفی به میان نیاورده اند.
ج) بعضی از مورخان نسبت به این مسأله بی تفاوت بوده و فقط اخبار و روایاتی را که در مورد شریح به آنها رسیده بود، یا در کتب قدیمی تر مشاهده کرده بودند، ثبت کرده اند.
نمونه ها و شواهدی در باب مؤاخذه شریح توسط علی(ع)
به نوشته بعضی از منابع، علی(ع) در برخی ماجراها، شریح را به علت قضاوت اشتباه یا خطا در عملش، مورد مؤاخذه و انتقاد قرار داده است. ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه نوشته است که علی(ع) در دوران خلافت خود یک مرتبه بر شریح به خاطر قضاوت نادرستش خشم گرفت و او را از شهر کوفه راند، ولی از کار بر کنارش نکرد، بلکه دستور داد که به بانقیا(7) برود. (یا به اصطلاح امروزی وی را به آنجا تبعید نمود) و طبق چنین دستوری شریح مجبور شد مدت زمانی را در تبعید به سر برد تا اینکه علی (ع) از او راضی شده و وی را بخشید و به کوفه و محل کار سابقش برگرداند.(8) نمونه دیگر ماجرای دعوی علی (ع) با مرد یهودی بر سر زره بود که اکثر منابع به آن اشاره کرده و اقلّ آنها خرده گیری و اعتراض و محکوم نمودن شریح را مطرح ساخته اند. مثلاً ابی نعیم اصفهانی در پایان داستان نوشته است که وقتی شریح به علی (ع) گفت: شهادت پسر و غلام تو مورد قبول نیست، علی (ع) وی را مورد مؤاخذه و بازخواست قرار داده و فرمود: مادر به عزایت بنشیند! آیا تو شهادت سرور جوانان اهل بهشت را جایز نمی شماری و قبول نداری؟! سپس علی او را به خاطر این قضاوت نادرست، مدت 40 روز به بانقیا تبعید کرد.(9) همچنین علی (ع) وی را به خاطر صدور یک فرمان غلط مؤاخده کرده و حتی او را از منصب قضای کوفه برکنار نمود، ولی بعد از گذشت چندماه دوباره وی را به محل کارش برگرداند.(10) ابن عساکر هم می نویسد که علی (ع) وی را به خاطر خطا در نحوه قضاوتش مورد نکوهش قرار داده و خطاب به او فرمود: ایها العبد الابظر!(11) تو در قضاوت خود خطا و اشتباه کردی!(12) در جای دیگر نیز علی (ع) وقتی از شریح درخواست قضاوت در مورد مردی نمود، وی را به همین لقب خطاب کرد.(13) صاحب قاموس الرجال نیز اشاره دارد که حضرت در مقطعی از روزگار خلافت خود، شریح را از خواندن نماز تراویح به جماعت با مردم کوفه منع نمود.(14) همین نویسنده در اکثر روایاتی که از برخورد امام با شریح حکایت دارد، به دید فردی خطاکار از دیدگاه امام، به وی نگریسته است، ولی در عین حال از عزل و برکناری اش توسط امام خبری نیاورده است. نویسنده دیگری که در همین یکی-دو قرن قبل می زیسته است، قضاوتهای شریح از دیدگاه علی (ع) را مورد تأیید ندانسته و منصب قضای واگذار شده به او از طرف امام را مشروط به شرایطی که از طرف علی (ع) تعیین گردیده و به شریح هم تفهیم شده بود، دانسته و نوشته است که وقتی علی (ع) منصب قضای کوفه را به شریح می سپرد، با او شرط کرد که وی هیچ حکم و قضاوتی را بدون اجازه گرفتن و آگاه نمودن وی در مورد طرفین دعوی صادر نکند. از دیدگاه این نویسنده، شریح تحت نظارت مستقیم امام و در مرکز خلافت وی به قضاوت مشغول بوده، ولی از آزادی و استقلالی که در زمان دو خلیفه قبلی و بخصوص اختیار اجتهاد و قیاس در زمینه قضا و همچنین صدور حکم و فتوا بدون اطلاع سرور خود داشت، بی بهره بوده است. همین نویسنده حتی اشاره دارد، به اینکه علی (ع) خود مانند یک قاضی در مسجد جامع کوفه و در جایی که امروزه به دکة القضاء معروف است، می نشست و به دادرسی و اختلافات مردم کوفه رسیدگی می نمود.(15)
جریان نامه نوشتن حضرت علی (ع) به وی
اما یکی از مهمترین جریاناتی که در آن، رفتار و عملکرد شریح توسط امیرالمؤمنین نکوهش شده و حتی امام با نوشتن نامه ای به او، کار اشتباه وی را زیر سؤال برده است، موضوع خریدن خانه ای مجلل و با شکوه به قیمت 80 دینار توسط شریح، در آن دوران که از طرف علی (ع) منصب قضای کوفه را در دست داشت و مأمور علی (ع) در این سمت به حساب می آمد، بود. در این ماجرا امام با نوشتن نامه ای به وی، از عملکردش بشدت انتقاد کرده و او را به خاطر این عمل تجمل گرایانه مورد نکوهش و ملامت قرار داده است. توضیح مفصل این ماجرا را، هم سید رضی در کتاب نهج البلاغه، همراه با نامه آن حضرت آورده است(16)و هم ابن ابی الحدید آن را بهانه ای برای نوشتن اطلاعات بیشتری در مورد شریح دانسته و در کتاب خود همراه با این نامه، شرح حال شریح را نیز آورده است.(17) متن این نامه و چگونگی ماجرای آن چنین است:
شریح-پسر حارث و قاضی امیرمؤمنان-در زمان خلافت آن حضرت، خانه ای بسیار مجلل و با قیمت گزاف به قیمت 80 دینار خریداری کرد. وقتی این خبر به گوش علی (ع) رسید، او را نزد خود فراخواند و به او فرمود: به من خبر داده اند که تو خانه ای زیبا و با قیمت گران(80 دینار) خریده ای و حتی سندی به اسم خود نوشته و گواهانی هم بر آن گرفته ای؟ شریح گفت: آری! یا امیرالمؤمنین! چنین بوده است. امام نگاهی از روی خشم به او کرده و فرمود: ای شریح! بزودی کسی به سر وقت تو می آید که به نوشته ات نمی نگرد و از گواهت نمی پرسد، تا آنکه تو را از آن خانه بیرون کند و بردارد و تهیدست به گورت سپارد. پس شریح مبادا که تو این خانه را جز از مال خودت خریده باشی یا اینکه پول آن را از راهی غیر از راه حلال به دست آورده باشی زیرا اگر چنین باشد، آنگاه خانه دنیا را زیان کرده ای و خانه آخرت را از دست داده ای.
چرا موقعی که این خانه را می خواستی بخری نزد من نیامدی؟ اگر در آن لحظه نزد من می آمدی، برای تو سندی می نوشتم که هرگز به خریدن آن خانه حتی به یک درهم، یا بیشتر هم رغبت نمی کردی. آن سند چنین است: این خانه ای است که خریده است آن را بنده ای خوار، از مرده ای که او را از جای برخیزانده اند، برای کوچ بستن بار. از او خانه ای از خانه های فریب خریده است، در کویی که سپری شوندگان جای دارند و تباه شوندگان روز به سر آرند. این خانه از چهار سو در این چهار حد جای گرفته است: حد نخست بدان جا که آسیبها و بلا در کمین است. حد دوم: بدان جا که مصیبتها جایگزین. حد سوم به هوسی که تباه سازد و حد چهارم به شیطانی که گمراه نماید.
درِ این خانه به حدّ چهارمین گشاده است و شیطان بدان جا ایستاده. خرید، این فریفته آرزومند این خانه را، از کسی که اجل وی را از جای کند، به بهای برون شدن از قناعتی که موجب ارجمندی است و درون شدن در ذلّت و بدست آوردن دنیا که مایه دردمندی است و زیانی که این خریدار را در آنچه خریده، رسد. بر ناآرام دارنده تنهای پادشاهان است و گیرنده جانهای سرکشان و درهم ریزنده دولت فرعونان، چون کسری، قیصر، تبع و حمیر و آن کس که مال بر مال نهاد و افزون داشت و ساخت و برافراشت و زیور کرد و بیاراست و اندوخت و به گمان خویش، برای فرزند مایه توخت. بر اوست که همگان را در جایگاه رسیدگی و حساب و محل پاداش و عقاب روانه کند، آنگاه که کار داوری به نهایت رسد، «آنجاست که تباهکاران زیان برند» (قرآن کریم، سوره 40، آیه 78). بر این سند خرد گواهی دهد، هر گاه از بند هوا و دلبستگی های دنیا برون شود.(18)
روایات و احادیث علی (ع) که از شریح نقل شده است
شریح قاضی احادیث و سخنانی را از آن حضرت، به همراه نقل ماجراها و صحنه هایی که همراه حضرت بوده و برایش اتفاق افتاده، نقل کرده است که بعضی از آنها در منابع آمده است. ابن وکیع یکی از این ماجراها را به روایت از میسره و از قول خود شریح به تفصیل در کتاب خود آورده است.(19)
این داستان حاوی نکاتی است که بعضی از زوایای زندگی شریح را در دوره خلافت علی (ع) روشن می سازد. یکی اینکه شریح قاضی علاوه بر اینکه از یاران علی (ع) به حساب آمده، از ملازمان و همراهان وی نیز به شمار می رفته است. دیگر اینکه شریح راوی سخنان و احادیثی از حضرت بوده که خود وی در هنگام وقوع واقعه و سخنان آن حضرت حاضر بوده و آنها را شنیده یا مشاهده کرده است. البته باید گفت: تمامی این نقل قولها و روایات شریح درست نیست و در صحت بعضی از آنها تردید هم وجود دارد. مثلا در روایتی که از شریح نقل شده، آمده است که علی (ع) به وی فرموده است که بهترین این امت، پیامبر و پس از وی ابوبکر و عمر سپس عثمان و بعد من هستم.(20) این روایت یا توسط شریح تحریف شده و یا توسط منابع جعل گردیده است. چرا که علی (ع) دیدگاه خود نسبت به جایگاه سه خلیفه سلف را در خطبه ای از نهج البلاغه بخوبی مشخص ساخته است.(21) اما منابع، روایتهای دیگری هم از قول شریح در مورد سخنان علی (ع)آورده اند که آن روایات منبع خوبی برای نقل این احادیث علی (ع) گردیده است. یکی از این روایات از قول میسره که از شریح شنیده بود، همراه با اصل آن ماجرا آمده است و تا حدی با گفته های امام در نهج البلاغه همخوانی دارد.(22) روایت دیگری را ابن وکیع از قول میسره به نقل از شریح آورده است که به عنوان نصیحت و آموزش به شاگردش-شریح-بوده است.(23) روایت دیگری را عبیده به نقل از شریح، در مورد یکی از ماجراهای او با علی (ع) و سخنانی از آن حضرت در حضور شریح و قاضیان عثمان آورده است(24) که می تواند، بیانگر امر مهمی باشد و آن اینکه اگر در این روایت اندکی توجه داشته باشیم، به این مطلب خواهیم رسید که در ابتدای حکومت علی (ع) امور قضاوت با عاملانی بود که قبل از خلافت آن حضرت از گماشتگان حکومتی عثمان بودند، البته توسط عمر انتخاب شده و در دوران عثمان قدرت و جرأت بدست آورده بودند تا جایی که به اهرمهای فشار بر خلیفه اسلام تبدیل شده بودند. سخنان عبیده نیز در آن لحظه ای که امام درصدد افشای اعمال قاضیان عثمان بود، بیشتر به خاطر جلوگیری از لو رفتن دسیسه ها و توطئه های دستگاه قضایی، در دوره عثمان توسط علی (ع) بود که این خودسریها و طفره رفتنها نوعی نارضایتی و گله و شکایت نسبت به عملکردشان را برای حضرت در پی آورده بود. به علاوه این قاضیان با تظاهر به دین و اعمال ریاکارانه، قلوب مردم ساده لوح و زودباور کوفه را هم تسخیر کرده بودند. گفته عبیده در واقع همانند نامه ای بود که مرد اعرابی، در زمانی که علی (ع) در حال افشای خیانتهای خلفای قبلی بود، به دست حضرت داد، (25) زیرا می خواست، بدین وسیله امام را از افشای اعمال و اقدامات بیشتر این گروه از قضاوت در دوره عثمان باز دارد.(26)
امام محمد باقر (ع) به روایت از پدرش و او از جدش و او نیز از علی بن ابیطالب (ع) نقل کرده اند که امام، شریح را مخاطب قرار داده و نسبت به صدور حکم و فتوا به او هشدار داده و فرموده است که ای شریح! زبان تو بنده توست، تا آن زمانی که هنوز سخنی نگفته ای. پس هر گاه که سخن گفتن آغاز کردی، تو بنده زبانت می گردی. بنگر که چرا و درباره چه چیز و چگونه قضاوت می کنی.(27)
با توجه به طرح سوالات و شبهات فراوان، در صورتی که مطالب طرح شده را برای خود مضر تشخیص دادید، از مطالعه آنها بپرهیزید.
توجه: محتوای سامانه پرسش و پاسخ توسط کاربران ایجاد می گردد. لطفا در صورت مشاهده محتوای نامناسب، آن را گزارش کنید.
